مشاور شما

رویدادهای اجتماعی به ویژه اگر عمقی مؤثر و پژواکی پرطنین داشته باشند، نیازمند تحلیل های ژرف و تحقیقاتی کاوش گرانه هستند. برای پی بردن به ابعاد چیستی و ماهیت وقایع سیاسی و اجتماعی، و درک درست واقعیت های بیرونی جامعه، به ابزار متناسب با آن نیاز داریم. اطلاعات مناسب و منطبق با واقعیت، خالی بودن ذهن تحلیل گر از پیش ساخته ها و پیش داوری های ذهنی، روحیه ی نقادی و پرسش گری، و خصلت حقیقت جویی و نوخواهی لازمه ی داشتن تحلیلی روشن و روشن گر می باشد. چنانچه این تمهیدات به صورت کامل فراهم نشود، پژوهش محقِّق نیز به شایستگی محقَّق نمی گردد و فرجام آن، تحلیل ها و رهنمودهای سطحی خواهد بود. حادثه ی دوم خرداد 76 یکی از این وقایع تاریخی ژرف و پراثری است که باید با چنین دقت و تیزبینی ای بدان نگریست و آن را پژوهید.

آنچه امروزه همه ی پژوهش گران، اندیشمندان و سیاست مداران بر آن متّفق هستند، این است که وقایع سیاسی پس از دوم خرداد، نه یک حادثه ی گذرا، بلکه رخدادی سیاسی برآمده از متن و ژرفای واقعیت های اجتماعی است که می توان از آن با عنوان «جنبشی اجتماعی» نام برد. البته در همین جا باید اذعان نمود که این جنبش اجتماعی، بسیار عمیق تر و فراتر، و گاه متفاوت با پاره ای نظرها و تحلیل های جناحی شتاب زده می باشد.

اظهارنظرهایی را که پس از این انتخابات، در تحلیل پیام دوم خرداد و علل پیدایش آن بروز یافت، می توان در چهار گروه مشخص تقسیم نمود که به علّت تداخل و عدم تمایز کامل مواضع سیاسی گروه ها و افراد، از شفافیت روشن و دقیقی برخوردار نیست، اما تصویری نسبی ارایه می دهد. ما در این مجال، به بررسی و نقد مواضع هریک از این گروه ها خواهیم پرداخت؛ آن گاه یکی از این تحلیل ها را به عنوان تحلیل برگزیده و مناسب، تشریح خواهیم کرد.

1. تحلیل نخست، با پشتوانه ی تبلیغاتی و روانی رسانه های اسلام و انقلاب ستیز خارجی توسط معاندان نظام در خارج و داخل کشور صورت می گرفت که نتیجه ی انتخابات با رأی منفی ملّت به نظام و ارزش های حاکم بر آن قلمداد نمود. این گروه با ژستی کارشناسانه و جدال با حقیقت و پنهان نمودن واقعیت، به اظهار عقده های درونی خود در قالب اظهارنظرهای خودمدارانه پرداخت.

نگاهی به سیل خبرها، تیترها، مقاله ها و مصاحبه های مطبوعات ضدانقلاب و رسانه های خارجی، حکایت گر این مطلب است.1 این تحلیل که نگاهی منفی نسبت به نظام دارد، خود متشکل از لایه ها و محورهایی است که عبارت اند از:

الف: اولین موضوعی که اینان به آن اشاره می کنند، مسأله ی حضور گسترده و مؤثر ارکان نظام و مجموعه ی حاکمیت برای پیروزی رقیب اصلی «آقای خاتمی» است. در پاسخ باید گفت که در این نظریه، ارکان نظام به درستی متمایز و مشخص نشده است.

اگر منظور رهبری است که ایشان عدم جانبداری خاص خود از یک نامزد به خصوص را چه پیش و چه پس از انتخابات به صراحت اعلان نمودند.2 هم چنین حضور آقای «ری شهری» که از نزدیکان و متصدیان رهبری بودند هم خنثی کننده ی این موضوع بود. ضمن این که مردم در این گونه موارد که ارتباط خاص و معینی با اساس نظام ندارند، از نظر روان شناسی، بیشتر بر پایه ی اندیشه و نظر خود عمل می کنند. علاوه بر این، حتی در بین نیروهای مذهبی نیز، تقسیم بندی نظرات رهبری به مولوی و ارشادی، از سابق وجود داشته است. از سوی دیگر، حضور و حمایت نهادها و گروه های درون نظام همانند کارگزاران سازندگی، مجمع روحانیون مبارز، بخشی از علما، و بسیاری از مدیران نظام و نیروهای ارزشی از آقای خاتمی، نادرستی چنین دیدگاهی را به اثبات می رساند. علاوه بر این، تحلیل آرای ریخته شده به صندوق های رأی نیز شاخص خوبی برای ابطال این ادعا می باشد، به گونه ای که نتیجه ی صندوق های شهرها و شهرک های مرتبط با نیروها و نهادهای ارزشی و انقلابی، تفاوت خاصی با دیگر نقاط کشور در حمایت قاطع از آقای خاتمی ندارد.3 گذشته از آن که آقای خاتمی خود روحانی و از خانواده ای روحانی هستند و در طول دوران انقلاب از مدیران درجه یک نظام بوده اند.

هم چنین نتایج نظرسنجی ها مشخص می نماید که اصولاً بخش قابل توجهی از آرای آقای خاتمی، به خاطر دفاع از ارزش های انقلاب و نزدیکی به امام(ره) بوده است. نگاهی به اظهارنظرهای آقای خاتمی و همراهان و حامیان اصلی ایشان، نشانگر لکنت ذهنی طرفداران نظریه ی نفی نظام است. ایشان قبل و بعد از انتخابات بر اصول بنیادین انقلاب اسلامی تأکید کرد و پس از انتخابات، تبلیغات برخی رسانه های غربی را ناشی از کج فهمی و سوءبرداشت آن ها از انقلاب اسلامی و مردم ایران دانست.4 روزنامه ی «سلام» ارگان حامیان خاتمی چنین نوشت: «به یقین یکی از پیام های مهم این انتخابات، اعلام وفاداری جامعه ی انقلابی با نظام و… رهبری بوده است».5 بسیاری از صاحب نظران نیز دوم خرداد را نشانه ی صلابت و کارآیی نظام جمهوری اسلامی، و تاج افتخاری برای کشور و مردم ایران دانستند6 و از نظام به واسطه ی بلوغ سیاسی و عدم اتکای به شخص و ادامه ی حیات بر اساس ضوابط حاکم تمجید نمودند.7

ب: از دیگر تحلیل هایی که در درون تحلیل های نفی نظام ارایه می شود، این است که اگر مردم به جای گزینش یک نامزد می توانستند، رأی «آری» یا «نه» به نظام بدهند، گزینه ی «نه» را انتخاب می کردند. پوچی و بی بنیادی این نظریه بر هر روشن اندیش منصفی آشکار است، زیرا اگر کسانی بخواهند موضع مخالف خود را علیه یک نظام سیاسی ابراز کنند، روش هایی را برمی گزینند که هم بیانگر موضع منفی آن ها نسبت به آن نظام سیاسی باشد و هم منجر به تثبیت آن نظام نگردد.8 ضمن این که «همه ی نیروهای مخالف و مسلح، بلکه اکثر گروه های مخالف قانونی در داخل و خارج از کشور نیز عملاً مردم را از رأی دادن به آقای خاتمی منع می کردند. با این همه، مردم به این فراخوان ها وقعی ننهادند و حماسه ی خود را خلق نمودند.9 به همین دلیل، اگر دوم خرداد دربردارنده ی یک «نه»ی بزرگ باشد، این پیام نفی بیشتر متوجه گروه های مخالف و معاند با نظام است.10

ج: محور عمده ای که در تحلیل پیش گفته با تأکید بیان گردید، فرضیه ی نفی مبانی انقلاب و… ارزش های دینی است. نگاهی به برنامه ها و شعارهای انتخاباتی آقای خاتمی و نظر ایشان راجع به مقولاتی چون ولایت فقیه11 نقش روحانیت12 و رابطه ی دین و سیاست13 بی اعتباری این دیدگاه را برملا می سازد. در برنامه های انتخاباتی آقای خاتمی تأکید بر ارزش های دینی و اسلامی با 8/5، تأکید بر ارزش ها و اصول نظام با 56/1 و تأکید بر قانون اساسی با 8/10 بیان شده است. هم چنین در نظرسنجی های انجام شده از مردم، شاخص پیروی از خط امام از میان 28 گزینه ی دیگر حایز رتبه ی اول شده است.14

د: از دیگر وجوه دیدگاه فوق این است که آرای مردم، رأی به آزادی های وسیع اجتماعی و نفی محدودیت ها و به عبارت دیگر رأی به بی بندوباری بوده است. در این زمینه باید گفت که گرچه نمی توان خواست رفتارهای غیرسخت گیرانه از سوی حکومت از جانب برخی لایه های اجتماعی را نادیده گرفت، اما بزرگ نمایی، تعمیم و اصل نمودن آن خطایی آشکار است، چراکه بر اساس واقعیت های موجود، جامعه هنوز ترجیح می دهد، پاسخ های خود در مورد مسایل اجتماعی و فرهنگی را از حوزه ی دین دریافت کند. لذا گزاره ی دفاع مناسب از دین، رتبه ی بالایی را در میان گزاره های دیگر انتخاب آقای خاتمی کسب می نماید.15

2. دومین رهیافتی که در زمینه ی تحلیل چرایی و چیستی پدیده ی دوم خرداد وجود دارد، اگرچه به نفی کامل نظام معتقد نیست، اما آن را نقطه ی گسست در تاریخ انقلاب اسلامی، زمین لرزه ی سیاسی، و انقلاب در انقلاب معرفی می کند. این رهیافت، پدیده ی دوم خرداد را در جهت استحاله ی نظام و انقلاب ارزیابی می کند و پایان دوران ارزش های انقلاب و یا حداقل دوری فزاینده از این آرمان ها و ارزش ها به شمار می آورد(دوران ترمیرور) 16.

در این تحلیل، مقایسه ی آقای خاتمی با گورباچف و یلتسینیزه کردن شرایط سیاسی معنا می یابد. اما این تحلیل نیز فاصله ی بسیاری با حقیقت دارد.

قرار گرفتن شاخص هایی چون تقوا، صداقت، خصوصیات فردی، وابستگی به امام، وابستگی به خاندان مذهبی و دفاع منطقی از دین در کنار دفاع از آزادی های قانونی در رده های اول نظرسنجی های انجام شده، نشان از عدم وقوع چنین پدیده ای در دوم خرداد دارد؛ به عبارت دیگر تحولات ارزشی در دوم خرداد بازگشت به ارزش های قبل از انقلاب نبوده است، بلکه به نوعی درخواست، باز تفسیر و بازخوانی ارزش های انقلاب می باشد.17البته نمی توان از وجود برخی ارزش های جدید و نیز تغییر برخی اولویت ها، چشم پوشید. در این گروه، برخی از تحلیل گران دوم خرداد را آشکار شدن شکاف و چالش میان سنت و مدرنیته، و در نهایت پیروزی نوگرایی دانسته اند.18 به خوبی روشن است که این موضوع اگر چه تا اندازه ای در جامعه ی ایران نمایان است، اما حکم به پیروزی قاطع مدرنیته، شاید قضاوتی شتاب زده باشد. چه حتی مَسندداران و تئوری پردازان دوم خرداد نیز بیشتر به تلفیق سنت و مدرنیته و دین و نوگرایی، آن هم با تکیه بر اجزای درونی دین تمایل نشان داده اند تا تفوّق، تسلط و برتری مدرنیته.

3. سومین دیدگاه درباره ی دوم خرداد، دیدگاهی است که آن را به حادثه ای گذرا، روبنایی و سیاسی محض فرو می کاهد که تأثیر چندانی بر روند موجود ندارد. این تحلیل تا مدتی پس از دوم خرداد، از جانب برخی طیف های رقیب آقای خاتمی و حتی برخی نیروهای جبهه ی دوم خرداد تحت عنوان «لج ملی» صورت می گرفت. بر این اساس، فعالیت های تبلیغاتی و عملیات روانی ستاد خاتمی و تبلیغات ناصحیح و گاه مخرب گروه مقابل، به وجودآورنده ی اصلی این واقعه محسوب می شود که آقای خاتمی توانست بهترین بهره برداری را از فضای توده وار جامعه ی ایران بنماید.

در این رابطه باید گفت که اگرچه این تحلیل کاملاً نادرست نیست و حتی جزء مهمی از حقیقت است و بررسی گفتارشناسانه ی19 آقای خاتمی و پژوهش روان شناسانه ی20 آرای ایشان را لازم می نمایاند، اما علت اصلی و ترجمان واقعی آرا نیز نمی باشد این دیدگاه با توجه به گذشت چهار سال از دوم خرداد و تجربه ی 18 خرداد سال 80 مورد قبول واقع نمی شود. هم اینک نیز هیچ صاحب اندیشه ای بدان باور جدی ندارد، اگرچه ممکن است، گاه و بی گاه، براثر منازعات سیاسی این نوع مسایل برجسته و نمایان شود.

4. چهارمین رویکرد، گفتمان باورمند به پیوست دوم خرداد با جریان کلی انقلاب اسلامی است. گستره ی این رویکرد، با همه ی اختلافات نظری و عملی ای که در آن وجود دارد، طیف وسیعی از حاکمان و گروه های مختلف اما خردپذیر و روشن بین درون نظام، به همراه تحلیل گران واقع بین و ژرف نگر را شامل می شود.

در این نگرش، دوم خرداد بیانگر حماسه ای شکوهمند است. چنان که مقام معظم رهبری، اولین شخصیتی بودند که بدان اشاره فرمودند. حماسه ی اقتدار مردمی نظام و وفاداری آن به مبانی مردم سالاری دینی.

بر این اساس، دوم خرداد نه یک نقطه ی گسست در روند انقلاب و متضاد با آن، بلکه ادامه ی سیر منطقی و حرکت تکاملی انقلاب و تحرکی جدید در آن، و بازگشت و درخواست عمیق تر شعارها و آرمان های اصلی انقلاب اسلامی همانند استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی، عدالت، معنویت و… می باشد.21

این گروه به هیچ وجه گسست در ارزش ها را قبول ندارد و به اصلاح روش ها معتقد است.

گرچه برخی از طرفداران این گروه در منتهی الیه سمت چپ آن قرار دارند و به گسست جدی در روش ها معتقد هستند. به هر حال این گفتمان، دوم خرداد را دوره ی تعمیق و نهادینگی مفاهیم و ارزش ها ارزیابی می کند22 و به رأی مردم بسان تحولی سازنده می نگرد که به رغم محفوظ ماندن قداست ثقل های نظام در فرآیند این تغییر و تحول، دقایق و عناصر سازنده و پردازنده ی ساخت و ساحت جامعه، موضوع قرائتی متفاوت و [نه متضاد] قرار گرفته و گفتمان نوینی را در عرصه ی سیاست، اجتماع و فرهنگ شکل داده است.23 از این دیدگاه انقلاب اسلامی خود فراز بلندی از خیزش اصلاح گرایانه و حرکت به سمت مردم سالاری دینی محسوب می شود که دوم خرداد یکی از نقاط اوج آن است. این رویکرد در تحلیل علل و زمینه های پیدایش دوم خرداد، از دریچه ی رهیافت ساختاری جمعیتی و شکاف های اجتماعی (شکاف های سِنّی، طبقاتی و صنفی) می نگرد.

اجزای اصلی این تحلیل، با لحاظ کردن شرایط بین المللی که در آن ایده ی جامعه ی مدنی ایده ای مسلط می باشد، عبارت اند از: افزایش نسبت شهرنشینی، افزایش نرخ باسوادی و طبقه ی تحصیل کرده، صنعتی شدن جامعه ی ایران، افزایش وسایل ارتباط جمعی و مطبوعات و ارتباطات بین المللی، افزایش روشنفکران و تحول جمعیتی در اجتماع.24

از این دیدگاه، فضای ناظر بر دوم خرداد فضایی بود که به دلیل اجرای برنامه های توسعه، نسبت مهاجران روستاییان به شهرها افزایش یافته بود، نرخ باسوادی از 5/47 درصد در سال 1355 به 80 درصد در سال 1375 ارتقا یافته بود.25 جامعه با شتاب به سمت صنعتی شدن، رشد اقتصادی و مدرن شدن به حرکت درآمده بود،26 حضور و تأثیر مطبوعات و رسانه های کوچک و بزرگ و موضوع جهانی شدن به ویژه در عرصه ی فرهنگ اوج گرفته بود، حجم و میزان اثرگذاری روشن فکران رو به فزونی نهاده بود و به سرعت به گروه های مرجع تبدیل شده بودند، جمعیت جوان کشور رشدی فزاینده و تحول ساز یافته بود و خواست ها و نیازهای خود را می طلبید، حضور زنان و سیاسی شدن آن ها فضای جدیدی به وجود آورده بود و همه ی این ها موجب به وجود آمدن نیروهای جدید و فربه شدن طبقه ی متوسط جامعه گردید. نتیجه ی این مسایل به همراه وجود ناهنجاری های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در میان راه هایی از حاکمان، به تغییراتی در نگرش ها، بینش ها، ذایقه ها و تکوین برخی انگاره ها و ارزش های جدید و جابه جایی اولویت این ارزش ها انجامید و زمینه ساز تمایل بیشتر اقشار مردم به مشارکت جدی و سامان یافته در مسایل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گردید.

در جمع بندی آنچه آمد باید گفت که دوم خرداد جنبشی اجتماعی و اصلاح طلبانه در راستای اهداف انقلاب اسلامی با لحاظ تغییرات زمانی می باشد. پیام دوم خرداد، پیام تثبیت انقلاب و نظام در ابعادی دیگر و گستره ای فراتر است. البته نمی توان در این جهت پیام اعتراض دوم خرداد را نادیده انگاشت؛ اعتراض به فقر، فساد، تبعیض، ناکارآمدی شیوه ها و ایستایی برخی نگرش ها و بینش ها. به همین دلیل باید دوم خرداد را با تمام ابعاد آن درک کرد، علل آن را بازشناخت، آسیب هایی را که متوجه او است، دفع کرد و آفت ها را زدود. مفاهیم ارزشی انقلاب را با تفسیری روزآمد به نسل جدیدِ جویای حقیقت منتقل نمود و در این راستا کوتاهی نکرد.

از آن نهراسید، بلکه هوشمندانه بدان امید بست. دولت مردان باید این موقعیت را مغتنم بشمارند و دردمندانه به وضعیت کشور و ملت رسیدگی نمایند. در دهه ی سوم انقلاب ما باید طعم شیرین حاکمیت اسلامی بر پایه ی مردم سالاری دینی را با ترکیبی بدیع به کام ملت و جوانان بچشانیم.

از سلایق و منافع جناحی به سود منافع ملی چشم بپوشیم و در سایه ی ولایت فقیه به اصلاح و بازسازی روش ها و رویش و پویش ارزش ها و تداوم بینش امام(ره) و رهبری بیاندیشیم.

پی نوشت ها:
1. ر.ک: کیهان لندن 18/3/76، راه کارگر خرداد 76، نشریه پروفیل شماره ی 23، ژوئن 1997، لوموند 27 مهر 1997 و مصاحبه ی سی ان ان با یک تحلیل گر ایرانی 7/3/76.

2. این موضوع به معنای بی نظر بودن ایشان در داستان انتخابات نیست. بلکه به معنای عدم دخالت رهبری به سود نامزد خاصی است. ضمن آن که رهبری چه پیش و چه پس از انتخابات تأکید فرمودند که هرکدام از این چهار نفر رأی بیاورند برای من یکسان است.

3. ر.ک: مصاحبه ی علی ربیعی، با کار و کارگر 1/5/76. وی می گوید: از مجموع آرای شهرک شهید محلاتی (شهرکی سپاهی نشین) 1700 رأی به خاتمی، 100 رأی به ری شهری و 12 رأی به ناطق نوری بوده است.

4. کیهان، خرداد 76.

5. سلام، خرداد 76.

6. صادق زیباکلام، عکس های یادگاری با جامعه ی مدنی، ص 46.

7. ایران فردا، ش 36، شهریور 76، ص 44.

8. علی ربیعی، جامعه شناسی تحولات ارزشی، تهران، چاپ اول، 1380، انتشارات فرهنگ و اندیشه، ص 209.

9. بیم ها و امیدها، مصاحبه با سیدمصطفی تاج زاده، ص 46.

10. همان گونه که حتی عزت اللّه سحابی در سرمقاله ی ایران فردا، ش 34 به آن اشاره می کند.

11. خاتمی، سلام، 7/12/75، هرکس در نظام ماست باید ولایت فقیه را به عنوان مبنای نظام بپذیرد. و خاتمی، سلام 28/12/75، به جامعه ای مدنی می گویند که زیر چتر اسلام، ولی فقیه و قانون اساسی تنوع و تکثر را بپذیرند. (به نقل از جادوی گفتار، محمدجواد غلامرضا کاشی، تهران، 1379، انتشارات آینده پویان، ص 170).

12. محمدجواد غلامرضا کاشی، جادوی گفتار، ص 172.

13. ر.ک: سید محمدصادق الحسینی، پدیده ی خاتمی، ص 16، سخنرانی خاتمی در حرام امام، 29/10/76.

14. جامعه شناسی تحولات ارزشی، ص 212.

15. همان، ص 162.

16. ر.ک: ایران فردا، شماره ی 36، شهریور 76، ص 41 و جامعه شناسی تحولات ارزشی، ص 233 تا ص 237.

17. جامعه شناسی تحولات ارزشی، ص 237.

18. بیم ها و امیدها، مصاحبه با سهراب رزاقی، ص 102.

19. ر.ک: محمد جواد غلامرضا کاشی، جادوی گفتار، تهران، 1379، انتشارات آینده پویان.

20. ر.ک: تا صبح دم (روان شناسی نفوذ اجتماعی خاتمی) محمدرضا حنفی، تهران 1379، انتشارات روزنامه سلام.

21. همان، مصاحبه با مرتضی الویری، ص 24.

22. بیم ها و امیدها، مصاحبه با احمد نقیب زاده، ص 271.

23. همان، گفت وگو با محمدرضا تاجیک، ص 64.

24. جامعه شناسی تحولات ارزشی، علی ربیعی، ص 65 تا ص 73.

25. همان، ص 243.

26. درباره ی تأثیر وضعیت اقتصادی کشور بر حادثه ی دوم خرداد دو دیدگاه وجود دارد. گروهی دوم خرداد را محصول طبیعی دوران سازندگی دانسته اند (ر.ک: غلامحسین کرباسچی، بیم ها و امیدها) و گروهی دوم خرداد را اعتراض به مدیریت اقتصادی کشور و فن سالاری برآمده از آن تلقی نموده اند. (ر.ک: فرشاد مؤمنی، بیم ها و امیدها، ص 223 و همان، مصطفی تاج زاده، ص 43 و 44.